Müəllif : Əliyev Rasim Faiq

DOİ : 10.30546/2790-5799.3.2025.3040

Jurnalın nömrəsi : 2025-3

Mıqalənin jurnalda səhifəsi 88-95

Tədqiqatın adı: AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ ARTIMININ PROQNOZLAŞDIRILMASI ÜÇÜN ADAPTİV NEYRO-QEYRİ-SƏLİS NƏTİCƏÇIXARMA SİSTEMİ (ANFIS) MODELLƏRİNİN ETİBARLILIĞININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Tədqiqatın məqsədi :
Azərbaycanın adambaşına düşən ÜDM artım tempini proqnozlaşdırmaq üçün dörd fərqli ANFIS modelini qiymətləndirmək və strateji planlaşdırma üçün optimal arxitekturaları müəyyən etməkdir. Tədqiqat, müxtəlif konfiqurasiyalar üzrə təlim və proqnozlaşdırma xətalarını təhlil edərək model mürəkkəbliyi ilə proqnoz dəqiqliyi arasında tarazlığı təmin etmişdir.

Tədqiqatın metodologiyası :
MATLAB mühitində iki fərqli FİS (qeyri-səlis nəticəçıxarma sistemi) generasiya metodu (şəbəkə bölgüsü və subtraktiv klasterləşdirmə) və səkkiz fərqli üzvlük funksiyası növündən istifadə edərək ANFIS modellərinin sınaqdan keçirilməsini əhatə edirdi. Hər bir konfiqurasiya tarixi məlumatlar üzərində təlim keçmiş, performans isə həddindən artıq uyğunlaşmanı (overfitting) diaqnoz etmək üçün Təlim Xətası (RMSE) və etibarlılığı qiymətləndirmək üçün görünməmiş məlumatlar üzərində Proqnozlaşdırma Xətası

Tədqiqatın tətbiqi əhəmiyyəti :
Tədqiqatın əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onun nəticələri inkişaf etməkdə olan ölkələrin siyasətçiləri üçün dəyərli məlumatlar təqdim edir. Effektiv model arxitekturalarını müəyyən etməklə, tədqiqat daha məlumatlı iqtisadi planlaşdırma və siyasətin formalaşdırılması üçün bir çərçivə təmin edir.

Tədqiqatın nəticələri :
Nəticələr modellərin performansında əhəmiyyətli fərqlər olduğunu göstərmişdir. Belə ki, subtraktiv klasterləşdirmənin, ciddi həddindən artıq uyğunlaşmaya səbəb olan şəbəkə bölgüsündən daha üstün olmuşdur. Ən etibarlı konfiqurasiya, subtraktiv klasterləşdirmə və üçbucaqlı üzvlük funksiyasından ("sub-trimf") istifadə edən və 6.9907 ilə ən aşağı proqnozlaşdırma xətasına nail olan Model 4 olmuşdur ki, bu da onun üstün proqnoz gücünü nümayiş etdirir.

Tədqiqatın elmi yeniliyi :
Bu tədqiqatın elmi yeniliyi Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün ANFIS modellərinin sistematik şəkildə qiymətləndirilməsindən ibarətdir və bu növ iqtisadi məlumatlar üçün subtraktiv klasterləşdirmənin daha etibarlı proqnozlaşdırma yanaşması olduğuna dair empirik sübutlar təqdim edir.

Açar sözlər : ANFIS, iqtisadi artım, Azərbaycan, proqnozlaşdırma, neyro-qeyri-səlis sistemlər